De messenmaker

7 mei 2021 - Johan van Zanten

Historie

Waarschijnlijk ontstond het beroep messenmaker rond het begin van de bronstijd circa 5000 jaar geleden toen de eerste metalen messen gemaakt werden. Nog eerder dan de messenmaker was er de stenenklopper die messen maakte van scherven steen.

Karaktereigenschappen

Persoonseigenschappen die passen bij het messenmakersvak zijn:

- technisch
- creatief/artistiek
- zelfstandig
- doorzettend
- ondernemend
- individualistisch
- spiritueel

De messenmaker heeft vaak zijn beroep gekozen vanuit de drang zelf iets te willen maken naar eigen inzicht. Het beroep sluit goed aan bij de wens zelf baas te zijn en een bedrijf te hebben dat een product van a tot z in eigen beheer maakt. Er is volop mogelijkheid tot ontwikkeling en expressie. Daar staat tegenover dat er veel solistisch gewerkt wordt in lange dagen met weinig aanspraak. Ook is het verwerken van tegenslagen regelmatig aan de orde. Ter illustratie; als bijvoorbeeld bij het vervaardigen van een auto in het laatste stadium een wiel beschadigd raakt, kan deze eenvoudig vervangen worden door een nieuwe. De meeste onderdelen zijn losneembaar en kunnen vervangen worden. De onderdelen van veel vaste handgemaakte messen daarentegen zijn met elkaar verlijmd en verklonken. Als bij een laatste handmatige slijpbewerking per ongeluk te veel materiaal wordt afgenomen, kan soms compleet opnieuw begonnen worden. Gelukkig verwerft men met de jaren al meer kennis en ervaring waardoor na een aantal jaar het verlies wordt geminimaliseerd.

Zoals te zien bij veel Japanse zwaardsmeden is er vaak een ceremonie of meditatie aan het begin van de werkdag. Een heldere geest vrij van veel gedachten zorgt ervoor dat de messensmid op een rustige manier kan werken in het Nu. Het proces van maken is de asana van de messensmid.

Opleiding

Veel messenmakers melden 5 tot 10 jaar nodig te hebben voordat ze op een niveau zijn beland waarbij ze dermate veel erkenning en belangstelling hebben gekregen dat ze er van kunnen leven. Een messenmakersopleiding bestaat niet in Nederland, de meeste jonge messenmakers gebruiken Youtube als voornaamste bron van educatie. Ook zijn er cursussen, deze worden onder andere gegeven door “MVH damast” te Arnhem en “Smederij Atelier Alkmaar”.

Gerelateerde vakgebieden

Moderne messenmakers krijgen met een aantal vakgebieden te maken die ze meestal zelfstandig moeten uitvoeren om hun bedrijf draaiende te houden. De volgende disciplines komen aan bod:

- Productontwerp

De messenmaker ontwerpt zijn messen op een dusdanige manier dat ze prettig vasthouden, gemakkelijk snijden, lang scherp blijven, stevig en duurzaam zijn en beschikken over een zekere esthetiek. Vaak begint dit met een schets op papier, maar ook wordt er vaak gebruik gemaakt van de computer en 3D tekenpakketten.

- Machinebouw

Afhankelijk van de soort messen die gemaakt gaan worden, zijn er diverse machines nodig in de werkplaats. Veel messenmakers zijn geneigd zelf machines te ontwerpen en bouwen, enerzijds omdat ze vanuit een hobby beginnen en beperkte financiële middelen hebben, anderzijds omdat de machines dag in dag uit gebruikt gaan worden; het is prettig als de machine zo ontworpen is dat het perfect aansluit bij de wensen van de messenmaker. Als er bijzondere eisen gesteld worden aan de vorm of uitvoering van de messen kan het zijn dat de benodigde productiemachines niet bestaan en überhaupt zelf gemaakt moeten worden. Voor het ontwerpen van machines is het van belang over de juiste technische achtergrond te beschikken, vaak wordt hier gekozen voor een technische studie zoals industrieel ontwerpen of werktuigbouwkunde.

- Metallurgie

Omdat het presteren van een handgemaakt mes valt of staat bij de juiste materiaalkeuze, en in het geval van staal (dat het meeste voorkomt) bij de juiste warmtebehandeling, is het van belang enige kennis te hebben van het vak metaalkunde of metallurgie. Dit is een onderdeel van het vak materiaalkunde en spitst zich toe op het gedrag van metalen. De messenmaker kan aan de hand van zijn metallurgische kennis bepalen welke werkstoffen geschikt zijn en hoe hij deze moet warmtebehandelen zodat harde messen gemaakt kunnen worden die lang scherp blijven. Als de messenmaker ook smeedt, kan het vak bijdragen aan het begrijpen en doorgronden van de gevolgen die ontstaan als staal voor langere tijd verhit wordt.

- Gereedschapmaken

Vaak heeft de messenmaker specifieke hulpstukken en gereedschappen nodig die niet in de ijzerwaren winkel te verkrijgen zijn. Dit loopt uiteen van duw hulpstukken voor het handmatig messen slijpen tot mallen en snijstempels voor hydraulische smeedpersen. Ook is het handig bekend te zijn met verspanende gereedschappen zodat bijvoorbeeld zelf boren geslepen kunnen worden.

- Smeden

De messenmaker die niet enkel werkt met afnemende bewerkingen, maar ook staal kneedt en vormt, noemt men ook wel messensmid. Messensmeden die zich specialiseren in het vervaardigen van damaststaal noemt men damastsmid. Sommige messenmakers menen dat het gesmede mes van hogere kwaliteit is dan het mes dat uitsluitend door afnemende bewerkingen (stock removal) gemaakt is.

Smeden kan er ook voor zorgen dat basismateriaal in ongeschikte vorm zoals bijvoorbeeld de ronde kogel van een lager, toch gebruikt kan worden voor het maken van een mes. Ook is het mogelijk verschillende staalsoorten te damasceren zodat een laminaat ontstaat met een aantrekkelijk patroon of bijzondere mechanische eigenschappen.

- Slijpen

Omdat de messenmaker veel werkt met gehard staal dat niet tot nauwelijks met snelstalen of carbide snijkanten bewerkt kan worden, is het slijpen met hardere mineralen zoals siliciumcarbide of diamant een veelvoorkomende bewerking. Vaak wordt uit de vrije hand gewerkt waarvoor een goede oog-handcoördinatie nodig is en een zeker uithoudingsvermogen om voor langere tijd in dezelfde positie te verblijven. Het in de vorm slijpen van de lemmet doorsnede geometrie kan afhankelijk van de slijpwijze wel 8 uur per mes in beslag nemen. Veel messenmakers kiezen ervoor het slijpen alleen te doen op dagen dat zij zich in uitstekende conditie bevinden; het verliezen van een mes tijdens het slijpen vanwege een moment van onoplettendheid kan het missen van een maandsalaris betekenen.

- Koopmanschap

De messenmaker kan natuurlijk alleen een goedlopend bedrijf hebben als hij beschikt over enig koopmanschap. Vaak wordt het accent gelegd op de kwaliteit van de te verkopen waren waardoor de marketing als het ware vanzelf gaat en hier niet veel tijd in gestoken hoeft te worden. Goede kwaliteit gaat van mond op mond en spreekt ook uit goede productfotografie. Veel messenmakers zijn actief op sociale media zoals bijvoorbeeld Instagram en Reddit. Ook zijn er diverse fora online waar messen te koop aangeboden worden. Verder is er in Nederland de messenmakersbeurs die jaarlijks gehouden wordt in Gorinchem; ‘The Dutch Knife Exhibition’.

Nederlandse messenmakers

Een aantal bekende messenmakers uit Nederland zijn:

Veldhoven: Dirk de Wit
Noorbeek: Floris Postmes
Arnhem: Maarten van Hattem
Gennep: Toni Oostendorp
Mill: Johan van Zanten